De Uilenspiegelclub

De 14-jarige Bierman opperde in 1953 bij de redactie van het familieweekblad Uilenspiegel - een CPN-uitgave die in verschillende communistische gezinnen de Margriet verving - het idee van een correspondentieclub. En die redactie richtte de Uilenspiegelclub op met een aparte formule: kinderen schreven naar de 'jeugdredactie' - ook kinderen die alle brieven beantwoordde. Sommige van die brieven werden op de kinderpagina 'Wij zijn jong en dat is fijn' opgenomen.

De kinderen schreven onder schuilnaam, omdat het spannend was, maar ook om in de Koude Oorlog hun identiteit te beschermen. En zo verschenen in de kolommen schrijvers als Broer Konijn, Ollie B. Bommel, Blauwe Regen, Oeroeboeroe, Zatopek, Bosduiveltje en 'Vogeltje uit Twello'. Kinderen die schreven kregen vijf 'uiltjes' per brief, en wie maar genoeg schreef spaarde poëzieplaatjes bij elkaar (25 uiltjes) of een mondharmonica (400 uiltjes). Tot het eind van de club in 1964 waren er meer dan drieduizend kinderen bij betrokken.

Al snel was er behoefte aan meer: in Amsterdam kwam er een club voor de zondagochtend: dansen, knutselen, maar ook controle van nagels en oren. En de vereniging organiseerde vakantiekampen. De club vond een pedagogische basis in de ideeën van Makarenko. Deze Russische pedagoog richtte in de jaren twintig en dertig voor de vele zwerfjongeren in de Sovjet-Unie opvanghuizen op. Hij stelde collectivisme centraal. Makarenko was een groot liefhebber van discipline, weliswaar van vrijwillige discipline als resultaat van een opvoeding, maar zoals bekend willen veel mensen en ook communisten graag snel resultaten zien. Die discipline zal dus niet altijd zijn voortgekomen uit innerlijke rijping. Discipline en collectivisme zouden veel geroemde eigenschappen worden in de Uilenspiegelclub.

Henk Nijman, met Peter en Wil Boezeman en Dick Walda de volwassen kern van de club, heeft het archief van de club overgedragen aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. En dankzij dat archief is de gang van zaken bij die zomerkampen wel ongeveer te volgen. Ze vonden plaats op Zonneschijn bij Loenen, een terrein dat sinds de oorlog werd beheerd door een communistisch georiënteerde stichting. In het archief ligt een versje van de dichter Jan Elburg, speciaal voor Zonneschijn gemaakt:

De stad is ons thuis, maar de bomen zijn beter
Wanneer in de zomer de stad ons benauwt
De lucht is er warm en het asphalt nog heter
maar koel is ons bos waar ons kamp is gebouwd.

De ochtend in een Uilenspiegelkamp begon met gymnastiek, getuige een verdwaalde aantekening: 'Ochtendgymnastiek is door Makarenko gebruikt als middel tot kollektief en lichamelijke ontwikkeling. Is geen hobby van mij.' De vlag werd gegroet en daarbij stonden de kinderen Makarenkogetrouw opgesteld in carrévorm.
De middagactiviteiten verschilden niet van die van allerlei andere kinderkampen uit die jaren. Zwemmen, wandelen, tekenen, knutselen. Een deelneemster heeft nog een uiterst onprettige herinnering aan dat tekenen. 'Ik maakte een tekening van onze straat, met overal CPN-affiches voor het raam en jongens op straat die De Waarheid in de bus deden en een spandoek met 'Gleros moet vrij'. Ik geloof dat dat een Griek was voor wie toen in de CPN veel actie werd gevoerd. Ik wilde met die tekening mijn loyaliteit laten blijken, maar de leiding lachte me uit. Ik ben weggehold en heb die tekening begraven.'

De Uilenspiegelclub deed graag alsof het een algemene vereniging was: als ouders wilden dat hun kind naar de kerk ging, dan kon dat, begeleid, aldus een kampfolder. Er zal niet veel gebruik zijn gemaakt van deze voorziening. En de clubsjaaltjes waren doelbewust niet rood, maar geel.
In wezen was de club door en door politiek, alleen mocht het niet zo karikaturaal worden getoond als in de tekening van het loyale meisje. Kinderen kregen diploma's, in het kamp maar ook in de club, waarop ze hun activiteiten konden laten aftekenen: 'Je hebt Hannie Schaft - communistisch verzetsstrijder - herdacht' en ook 'Je hebt in de stam verteld over het werk van je vader of van de vader van een vriend van je, en over zijn gereedschap'. Een aardig staaltje van het communistische respect voor de handarbeid.

En er waren de reisjes naar Oost-Europa. Formeel ging het om een uitwisseling, maar de DDR en Tsjecho-Slowakije betaalden vrijwel alles. De reisjes van de Oost-Europese kinderen naar Nederland gingen nooit door, de deelnemers kregen geen visum voor Nederland.
Wie mocht mee met zo'n in die jaren spectaculaire reis per vliegtuig? In het algemeen de meest actieve kinderen, maar er is een notitie waaruit blijkt dat sommige minder betrokken kinderen toch een plaatsje in de groep zouden moeten krijgen 'vanwege het politiek belang'. Henk Nijman nu: 'Ik weet niet meer wat die politieke redenen waren, waarschijnlijk ging het om kinderen in wie we leiderskwaliteiten ontwaarden.'

Terug naar het kamp, waar de avond werd besteed aan het vertellen van een verhaal. Dat kon soms een zeer propagandistische voorlezing zijn. Over het pioniershuis in Leningrad bij voorbeeld: 'Kortsnoi en andere beroemde mensen hebben het schaken geleerd in het pionierspaleis in Leningrad. Leningrad is ongeveer drie keer zo groot als Amsterdam. Stel je voor, wat Amsterdam een boel beroemde mensen had opgeleverd, wanneer er zo'n enorm pionierspaleis was geweest.'

En er was, in en buiten het kamp, de dagsluiting met kritiek en zelfkritiek, iets zo verhevens dat een couplet van het Uilenspiegellied ervoor was ingeruimd:

Zijn er wel eens kwade zaken
foute daden die een clublid doet
gaan wij er critiek op maken
zo alleen gaat alles goed.

Het lied staat in de Uilenspiegelzangbundel, naast 'Ik zag twee beren'.

Er was minstens een moeder die op een ouderavond vroeg wat het verschil was tussen kritiek en klikken, het antwoord is niet bewaard gebleven. Henk Nijman doet er nu erg relativerend over: het was een manier van elkaar serieus nemen en het ging ook niet zozeer om de kinderen, maar om de leiding. Met die kritiek zette de club zich af tegen de CPN, want kritiek was in de CPN niet mogelijk.

Eigenlijk, zo blijkt uit zijn verhaal, hebben de partij en de communistische jeugdorganisaties het kinderwerk nooit gewaardeerd. Politiek zinloos vonden ze het, de zusterpartijen deden het evenmin en het was 'een kadervretende beweging'. Peter Boezeman schreef in 1960 nog aan partijleider Paul de Groot hoe politiek belangrijk juist de aandacht voor jongere kinderen was, 'want zestien jaar is te oud om gegrepen te worden'. Nijman: 'Dat was weer zo'n brief waar nooit antwoord op kwam.'
Nijman heeft een bizarre geschiedenis in de partij. Hij was redacteur van Uilenspiegel en werd vrijgesteld voor het kinderwerk. Hij werd, zegt hij, ontslagen toen hij in 1956 een kritische brief schreef over de destalinisatie. Nijman ging in de bouw werken, maar ondertussen meldde hij zich ook weer gewoon bij het partijgebouw Felix Meritis om zijn clubwerk te doen. Alles ging op de oude voet voort, alleen kreeg hij er zijn weliswaar matige salarisje niet meer voor.

Het einde van de club werd ingeluid door de politiek: begin jaren zestig nam de CPN afstand van de Sovjet-Unie en er waren mensen in de clubleiding die daar weinig voor voelden. Er waren persoonlijke perikelen in de leiding, de liefde vermag wat, en het enthousiasme was niet groot genoeg meer om de tegenwerking van de partij te overwinnen. Henk Nijman werd van de weeromstuit maoïst. 'Ik heb toen, dat was niet erg netjes, adressen van Uilenspiegelabonnees doorgegeven aan een maoïstische club in Rotterdam. En dat kwam uit door een fout in de adressering.'

15 januari 1994